کارکرد مناظره‌ها چه بود و چه شد؟
نگاهی به سیر پخش مناظره‌های تلویزیونی در ایران نشان می‌دهد که از سال ۱۳۸۸ به بعد تلویزیون تصمیم گرفت دست به عصا حرکت کند ولی این احتیاط موجب شد تا از خلاقیت و اصول حرفه‌ای صرف‌نظر شود.
در تعریف رسانه‌ای، مناظره (Debate) عبارت است از معرفی، توصیف، تبیین و تحلیل ابعاد چیزی یا موضوعی برای خود یا مخاطبانی که در نهایت آنها یعنی طرفین مناظره یا افراد مخاطب به درستی یا نادرستی به شناخت درباره آن موضوع می رسند. مناظره با مفاهیم جدل و نقد هم معنی است، هر چند مفاهیمی مثل مناقشه، مذاکره، مشاجره و مباحثه هم به این حوزه ارتباط دارد اما هم معنی ترین آنها با مناظره مفاهیم جدل و نقد است. مناظره از لحاظ شکلی از باب مفاعله به معنی نظر دادن دو طرفه است. یعنی در مناظره دو طرف وجود دارد که می‌توانند نظر خود را به صورت مخالف گونه یا تقابلی بیان کنند. معمولاً از این شیوه به عنوان نقد عملکرد و کردار در گستره عمومی استفاده می‌شود.گستره‌ای که به مصالح و منافع اجتماعی مربوط می‌شود. مناظره معمولاً بین دو طرف برگزار می‌شود و بدون حضور یک طرف مناظره‌ای شکل نمی‌گیرد.
اولین مناظره تلویزیونی مربوط به ۶۱ سال پیش است
با گذشت زمان و رشد و پیشرفت رسانه‌ها، استفاده از این شیوه گفتاری کم کم جای خود را در عالم رسانه‌ها نیز باز کرد و وسایل ارتباط جمعی مثل رادیو و تلویزیون شروع به برنامه سازی با این مضمون کردند. این قالب رسانه‌ای به دلیل ارتباط با مسائل و موضوعات مبتلا به مردم و خصوصاً به سبب ماهیت نقد و نفوذی که در درون خود دارد، می‌تواند میلیون‌ها مخاطب را فعالانه و با انگیزه جدی پای برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی بنشاند.
از ویژگی‌های پخش این گونه برنامه‌های رسانه‌ای وجود یک دستورالعمل و چارچوب مشخص است، چرا که ممکن است برخی افراد، رسانه را در اجرای خواسته‌هایشان تحت فشار قرار دهند یا برخی دست‌اندرکاران رسانه در پخش برنامه‌های رسانه‌ای مشکل به وجود بیاورند.
از ابتدای شروع استفاده از ژانر مناظره در رسانه‌ها، همیشه مناظره‌های تلویزیونی طرفداران بیشتری نسبت به مناظره های رادیویی داشتند، علت این امر را شاید بتوان در دارا بودن تصویر در تلویزیون دانست.
برگزاری نخستین مناظره تلویزیونی انتخاباتی ریاست جمهوری به سپتامبر ۱۹۶۰ برمی‌گردد. این مناظره ۹۶ میلیون نفر را پای تلویزیون نشاند. مناظره جان اف کندی و ریچارد نیکسون در این برنامه بسیار جذاب و اثرگذار بود. این مناظره تلویزیونی، برخلاف نظرسنجی‌های موسسه گالوپ، قاعده را شکست و به تعبیر صاحب نظران سیاسی و رسانه‌ای، روشن شدن مواضع این دو نامزد موجب پیروزی شگفت‌انگیز کندی شد.در این مناظره ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا، از کنگره درخواست شد قانون اختصاص وقت یکسان به طرفین مناظره را به تعلیق درآورد تا بدین ترتیب وقت آزاد به نامزدهای دو حزب اصلی اختصاص یابد.
در سال ۱۹۷۶ هم بین جرالد فورد و جیمی کارتر مناظره انتخاباتی برگزار شد و این رویه و رویکرد تلویزیونی ادامه داشت تا اینکه از سال ۱۹۷۶ در کنار مناظره نامزدهای ریاست جمهوری، بین معاونان آنها هم مناظره‌هایی برگزار شد. البته به مرور زمان مناظره‌ها به ارائه نظر تقویتی و مکمل کشیده شد و روند تکاملی پیدا کرد به طوری که در شکل‌های جدیدتر مناظره‌ها مخاطب هم به در مناظره‌ها حضور پیدا کرد.
مناظره باراک اوباما و میت رامنی نامزدهای حزب دمکرات و حزب جمهوری‌خواه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در نوامبر ۲۰۱۲ در دانشگاه دنور که برای اولین بار به‌طور مستقیم رودر روی هم قرار گرفتند و مناظره کردند شاید بتوان جزو آخرین نمونه‌های معروف مناظره در سال‌های اخیر نام برد.
پخش اولین مناظره تلویزیونی از رسانه ملی در سال ۱۳۶۰
استفاده از مناظره در ایران هم از دیرباز مورد توجه بوده است؛ اما در میان اولین مناظره انجام گرفته تا به امروز که استفاده از این ژانر کمی رایج‌تر شده فاصله و شکاف وسیع و به عبارت دیگر یک دوره رکود وجود داشته است.
سال ۱۳۶۰ چند ماهی قبل از شهادت آیت الله بهشتی، مناظره‌ای با عنوان «آزادی، هرج و مرج، زورمداری» از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شد، مناظره‌ای ایدئولوژیک که یک طرف آن نورالدین کیانوری و احسان طبری بود و طرف دیگرش آیت الله شهید بهشتی و آیت الله مصباح یزدی. در سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰ که محمد خاتمی رییس جمهور بود، مناظره‌های سیاسی و عقیدتی در فضای دانشگاهی آغاز شد و به طور کلی استفاده از ژانر مناظره فراگیر شد.
یکی از معروف‌ترین مناظره‌ها سال ۱۳۸۴ مناظره میان محمدباقر نوبخت نماینده اقتصادی هاشمی رفسنجانی و محمد خوش‌چهره نماینده اقتصادی محمود احمدی نژاد و حسین مرعشی نماینده هاشمی رفسنجانی و مهدی کلهر نماینده احمدی نژاد بود.
اما مفهوم واقعی مناظره در ذهن اغلب ما به مناظره های تلویزیونی انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۸ بر می‌گردد؛ مناظره های جنجالی که هنوز که هنوز است تیکه کلام‌ها و اصطلاحات آن مناظره ها در ادبیات عامه و ادبیات رسانه‌ای جامعه استفاده می‌شود و پس از آن مناظره ها این ژانر در رسانه‌های مختلف کشور خصوصاً تلویزیون همه گیرتر شد اما متاسفانه به جای اینکه مسیر پیشرفت داشته باشد مسیر افول طی کرد و روز بروز از کیفیت آن کاسته شد. مصداق آن هم برگزاری مناظره ها انتخابات ریاست جمهوری در دوره‌های بعد از سال ۱۳۸۸ یعنی سال‌های ۱۳۹۲، ۱۳۹۶ و ۱۴۰۰ است. در تمام این سال‌ها شکل مناظره ها کامل تغییر کرد و می‌توان گفت به جای مناظره جلسه مباحثه میان نامزدها شکل گرفت به طوری که در دومین مناظره انتخاباتی ۱۴۰۰، خود نامزدها هم به این موضوع اذعان و اعتراض کردند و خواهان تغییر شکل برگزاری مناظره ها شدند. مصداق این حرف هم اینکه یکی از نامزدها در صحبت‌هایش اشاره کرد که این مناظره‌ها بیشتر شبیه مسابقه هفته است تا مناظره.
سرازیری مناظره های تلویزیونی پس از سال ۱۳۸۸
به نظر می‌رسد رسانه ملی بعد از برگزاری مناظره ها سال ۱۳۸۸ تصمیم گرفت کمی دست به عصا رفتار کند ولی رفتار محتاطانه با رفتار غیرحرفه‌ای کاملاً متفاوت است. تلویزیون می‌تواند با رعایت اصول حرفه‌ای احتیاط کند و یک مناظره با اصول و قواعد خود را ترتیب دهد. هنوز هیچ توجیهی وجود ندارد که چرا شکل مناظره ها از حالت دو نفره به حالت جمعی درآمده است و نام چنین جلسه‌ای همچنان مناظره است. همانطور که در ابتدا اشاره شد مناظره منوط به جدل است یعنی دو نفر با یکدیگر در خصوص یک موضوع واحد بحث و جدل کنند و بحث به یک نتیجه متقن برسد نه اینکه هرکس راجع به یک موضوع در چند دقیقه صحبت کند. بماند که در شکل فعلی مناظره‌ها هر نامزد حرف خودش را می‌زند و حرف‌هایش ربطی به سوال مجری ندارد.
توقع می‌رود رسانه ملی در عصر و زمانه فعلی که رسانه‌ها به سرعت برق و باد در حال پیشرفت هستند و روز به روز با تغییر و اضافه کردن امکانات در حال پیشی گرفتن از یکدیگر و رقابت با یکدیگر هستند در طول این سال‌ها تلاش می‌کرد که شکل مناظره ها را متناسب با سلیقه مخاطب ارتقا می‌داد مثلاً یکی از شکل‌های مناظره در کشورهای پیشرفته حضور مخاطب در استودیو و مشارکت در مناظره ها و یا مثلاً حضور معاونین نامزدها در مناظره‌ها است.
رسانه ملی در طول این ۱۲ سال (از سال‌های ۱۳۸۸ به بعد که تصمیم که به تغییر رویکرد گرفت) نه تنها از هیچیک از این تجربه‌ها و نمونه‌ها استفاده نکرده و فکری برای طراحی یک شکل جدید از مناظره ها نکرده بلکه به همان روال تکراری قبل به کار خودش ادامه داده و بی توجه به سلیقه و ذائقه مخاطب به کار خودش ادامه داده است؛ این در حالیست که در دنیای فعلی، مخاطبان در میان انبوهی از رسانه‌ها قرار گرفته‌اند که دایره انتخاب وسیعی پیش رویشان قرار دارد و رادیو و تلویزیون تنها منبع رجوعشان برای گرفتن اطلاعات و اخبار نیست. بنابراین تلویزیون اگر بخواهد همچنان شکل رسانه ملی و عمومی بودن را حفظ کند باید پا به پای رسانه‌های نو حرکت کند و فکری به حال خلاقیت برنامه‌های خود بکند وگرنه به سرعت از سوی مخاطبان پس زده می‌شود.
کارکرد مناظره‌ها چه بود و چه شد؟
فراموش نکنیم که کارکرد و هدف اصلی مناظره اقناع مخاطب است، یعنی مخاطب تلویزیونی قرار است که با دیدن این مناظره‌ها اقناع شود که فلان نامزد انتخاباتی از فلان نامزد بهتر است پس به او رای می‌دهد، اما با شیوه‌ای که تا کنون از برگزاری مناظره‌های تلویزیونی دیده‌ایم کمکی به اقناع مخاطب و کمک به او برای تصمیم گیری برای رای دادن نمی‌کند.
به بیان دیگر، هدف اصلی مناظره‌های تلویزیونی در آستانه انتخابات این است که نامزدهای مختلف با دیدگاه‌های متفاوت حاضر شوند و درباره دیدگاه‌های خود صحبت کنند.
در این مناظره‌ها، هیچ‌کس قصد ندارد نظر دیگری را تغییر دهد بلکه همه حاضران به این امید هستند که با تکیه بر مناظره، دیدگاه ناظران و رأی‌دهندگان را تغییر دهند اما در حال حاضر تنها اتفاقی که در مناظره‌ها نمی‌افتد اقناع و تغییر نظر مخاطب و افکار عمومی است.
مهر-سارا فرجی
