تحقق خودکفایی و توسعه صنعت نفت با پیروزی انقلاب

به گزارش ایرنا، ۴۲ سال از پیروزی انقلاب اسلامی ایران می‌گذرد. ایران در این سال‌ها همواره تلاش کرده با ارتقای سهم داخل در فعالیت‌های اقتصادی، مسیر توسعه را هموارتر کند.از آنجا که ایران کشوری نفتی به شمار می‌رود و تا سال‌های گذشته نیز نفت سهمی ۵۰ درصدی در تحقق بودجه کشور داشته، در تمام این سال‌ها، این صنعت مورد توجه ویژه بوده است.در این میان، افزایش داخلی‌سازی تجهیزات نفت بسیار چشمگیر بوده و آنگونه که وزیر نفت نیز تاکید کرده،‌ اکنون ۸۰ درصد از تجهیزات مورد نیاز در بالادست صنعت نفت در داخل ساخته می‌شود.در کنار آن، توسعه دو صنعت مهم گاز و پتروشیمی در دوران بعد از پیروزی انقلاب محقق شده است و همه اینها در شرایطی بوده که ایران یا با جنگ تحمیلی رو به رو بوده و یا تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار داشته است.نگاهی به عملکرد صنعت نفت ایران در ۴۲ سال گذشته ابعاد این رشد و پیشرفت را بیشتر نشان می‌دهد.

توسعه میادین مشترک نفت و گاز در ۴۲ سال گذشته

اگرچه ایران در سال‌های ابتدایی انقلاب با جنگ تحمیلی ۸ ساله رو به رو بود اما بعد از آن توجه به توسعه و افزایش برداشت از میادین مشترک مورد توجه بوده است.در این میان، ‌میدان مشترک پارس جنوبی و میادین مشتر غرب کارون از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده زیرا حجم هیدروکربور موجود در این مخازن بسیار بیشتر از سایر میادین بوده است.‌ایران برنامه‌ریزی برای آغاز توسعه آن را از اواخر دهه ۷۰ شمسی آغاز کرد و سال ۸۱، در مجموع سال ۱۲ میلیارد متر مکعب از میدان مشترک پارس جنوبی راهی خطوط لوله ایران شد.این عدد سهمی ۱۰ درصدی را در آن روزگار از مجموع گاز تولیدی کشور داشت. با سرمایه‌گذاری ۹۰ میلیارد دلاری اما امروز پارس جنوبی بیش از ۷۰ درصد از گاز کشور را تولید می‌کند.

برداشت سالانه گاز از این میدان مشترک در طرف ایرانی نیز به ۲۲۰ میلیارد متر مکعب بالغ شده است.

این رشد برداشت باعث شده تا ایران بخشی از عقب‌ماندگی خود را در تولید گاز از این میدان جبران کند و اکنون تولید تجمعی کشورمان از پارس جنوبی، هزار و ۸۶۱۴ میلیارد متر مکعب را نشان می‌دهد.نکته مهم این است که ایران در فصل زمستان امسال روزانه تا ۷۰۰ میلیون متر مکعب گاز از این میدان برداشت کرده که در تامین پایدار گاز بخش خانگی و تجاری و همچنین گازرسانی به نیروگاه‌ها برای تامین برق نقش مهمی داشته است.

جهش ۵ برابری برداشت نفت ایران از میادین غرب کارون

احتمال وجود نفت در منطقه‌ای که امروزه آن را به غرب کارون می‌شناسیم، بیش از ۵۰ سال بعد از نخستین کشف نفت در ایران مورد توجه قرار گرفت و از همین رو در حالی که چاه‌های نفت اولیه در میادینی مانند مسجد سلیمان کم فروغ می‌شدند، ‌مژده اکتشافات جدید نفت در ایران به گوش می‌رسید.

با این حال توسعه این میادین در آن زمان محقق نشد و تا امروز به طول انجامیده است. این در حالی است که نخستین چاه اکتشافی در این منطقه در موقعیت میدان آزادگان در دهه ۵۰ حفر شده بود اما همزمان با پیروزی انقلاب و بعد از آن جنگ تحمیلی ۸ ساله درست در موقعیت این میادین، توسعه آن متوقف شد.

اگرچه توسعه این میادین از دهه ۷۰ مورد توجه قرار گرفت اما تا سال ۹۲، برداشت نفت از این میادین حدود ۷۰ هزار بشکه در روز بود.

در حال حاضر ظرفیت تولید نفت خام از میادین مشترک غرب کارون شامل آزادگان شمالی و جنوبی، یادآوران، یاران شمالی و جنوبی از ۷۰ هزاربشکه در روز در مرداد سال ۱۳۹۲ به حدود ۴۰۰ هزاربشکه در روز افزایش یافته که نشان دهنده افزایش ۵ برابری برداشت نفت از این میدان مشترک توسط ایران است.

بیش از ۸۰ درصد از تولید نفت ایران در خوزستان انجام می‌شود. در این میان میادین نفتی غرب کارون که شامل آزادگان شمالی و جنوبی، یادآوران و یاران شمالی و جنوبی است به دلیل آنکه مدت زیادی نیست که برداشت نفت از آنها آغاز شده می‌توانند در پایداری تولید در سال‌های بعد نقش مهمی ایفا کنند.ذخایری که به ایران این فرصت را می‌دهد تا به عنوان یکی از مهمترین بازیگران بازارنفت حضور داشته باشد.از همین رو در سال های اخیر تلاش شده تا برداشت نفت و همچنین ظریب بازیافت از این میدان ها افزایش پیدا کند.نکته دیگر این است که این میدان ها با عراق مشترک است و اگر ایران سهم خود را در زمان مناسب استخراج نکند فرصت را برای همسایه غربی برای برداشت بیشتر فراهم می‌آورد.با توجه به این مسائل است که وزارت نفت در دولت تدبیر و امید توسعه میادین غرب کارون را در کنار بهره‌برداری از فازهای معطل مانده پارس جنوبی در اولویت کاری خود قرار داد و در این زمینه نیز کارنامه‌ای موفق به گذاشت.

توجه به تکمیل زنجیره ارزش در صنعت نفت

در حالی که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تنها ۲۲ درصد از ظرفیت نفت خام تولیدی در کشور قابلیت پالایش داشت، اکنون این رقم به حدود ۴۵ درصد رسیده که نشان‌دهنده کاهش خام‌فروشی نفت در ۴۲ سال گذشته است.جلوگیری از خام‌فروشی در صنعت نفت همواره در سال‌های بعد از انقلاب از مهمترین اهداف دولت‌ها به شمار می‌رفته و در این سال‌ها همواره تلاش شده تا با ایجاد زیرساخت‌های مناسب در زنجیره‌های پایین‌تر نفت و گاز به جای صادرات ماده اولیه‌ای که از دل زمین استخراج می‌شود آن را تبدیل به فرآورده‌ای ارزشمند کرده و سهم بیشتری از بازارهای جهانی داشته باشند.

با این حال در سال‌های پیش از انقلاب، اگرچه سهم ایران در بازارهای جهانی نفت خام بالا بود، ‌اما در سایر زمینه‌های این صنعت نتوانسته بود به جایگاه مناسبی در عرصه بین‌المللی دست پیدا کند. صنعت پتروشیمی نوپا بود. در صنعت گاز نیز عملا کاری انجام نشده بود.

در صنایع پالایشی نیز اگرچه ۱.۲ میلیون بشکه ظرفیت پالایشی وجود داشت اما آمارها نشان می‌دهد که کمی بیش از ۷۰۰ هزار بشکه از نفت خام تولید آن زمان که ۵.۳ میلیون بشکه در روز بود در داخل کشور پالایش می‌شد.این نشان می دهد که تنها ۲۲ درصد از نفت خام تولیدی ایران در کشور پالایش و به فرآورده‌های با ارزش‌تر تبدیل می‌شد.در طول ۴۲ سال گذشته اما همواره ایجاد ظرفیت‌های پالایشی در کشور مورد توجه بوده تا آنجا که ظرفیت پالایشی ایران اکنون به ۲.۱۵ میلیون بشکه در روز رسیده و این رقم تا پایان سال و بهره‌برداری از فاز چهارم پالایشگاه ستاره خلیج فارس به ۲.۲ میلیون بشکه در روز بالغ خواهد شد. با توجه به آخرین ظرفیت تولید نفت و میعانات گازی ایران که پیش از تحریم‌ها از سوی وزارت نفت اعلام شده، ‌ ظرفیت تولید نفت و میعانات کشور حدود ۴.۸ میلیون بشکه در روز بوده است.

این اعداد نشان می دهد در حال حاضر ۴۵ درصد از نفت تولید شده در کشور، ‌در پالایشگاه‌های داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرد که مصداق واقعی جلوگیری از خام‌فروشی است.

واردکننده‌ای که صادرکننده شد

این موضوع علاوه بر آنکه ایران را در تامین فرآورده‌های مختلف نفتی بی‌نیاز کرده، ‌فرصت صادراتی را نیز فراهم آورده است.ایران که تا ۲ سال پیش واردکننده بنزین بود و حتی در سال ۹۷،‌ روزانه تا ۴.۵ میلیون لیتر در روز بنزین به کشور وارد می‌کرد، ‌حالا به عنوان صادرکننده این فرآورده استراتژیک در منطقه و جهان شناخته می‌شود. این در شرایطی است که در سال ۸۵، ‌ایران روزانه بیش از ۲۷ میلیون لیتر بنزین وارد می‌کرد که موجب خروج ارز از کشور و وابستگی شدید برای تامین امنیت انرژی کشور بود.

همین وابستگی باعث شد تا در تحریم‌هایی که از ابتدای دهه ۹۰ شمسی آغاز شد، ‌تحریم بنزین در صدر آنها قرار گیرد و ایران حتی در سال‌هایی مجبور شد تا با تغییر در فرآیندهای برخی پتروشیمی‌ها، ‌از ریفورمیت به جای بنزین استفاده کند تا خلایی در تامین این سوخت به وجود نیاید.البته اقدام‌های دولت برای افزایش کمی و کیفی فرآورده‌های تولیدی و به سرانجام رسیدن طرح‌های پالایشگاهی در کشور در دولت تدبیر و امید در حالی اجرا شد که کشور با شدیدترین تحریم‌های اقتصادی رو به رو بود اما با وجود همه فشارهای خارجی علیه کشور، صنعت پالایش مسیر رو به رشد خود را طی کرد.تا آنجا که ایران به جایگاه بزرگترین تولید کننده بنزین در منطقه، نخستین تولیدکننده بنزین و دومین تولیدکننده گازوئیل در اوپک دست یافته است.

کیفیت فدای کمیت نشد

با وجود آنکه در مجموع ظرفیت صنعت پالایش ایران از یک میلیون و ۸۵۰ هزار بشکه در روز به ۲ میلیون و ۱۵۰ هزار بشکه افزایش داشته، همچنین تولید محصولاتی با ارزش افزوده بالا مانند بنزین نیز مورد توجه بوده و رشدی به مراتب بیشتر از طرفیت مجموع پالایش کشور را تجربه کرده است.

ایران در سال ۹۱ روزانه ۵۲ میلیون لیتر بنزین تولید می‌کرد که در این میان هیچکدام از این محصولات، سوخت یورو نبود. در همان سال نیز حدود ۱۰ میلیون لیتر واردات بنزین به کشور در جریان بود.

از سوی دیگر تولید بنزین و گازوئیل یورو در کشور و افزایش کیفیت فرآورده‌های تولیدی در پالایشگاه‌ها برای نخستین بار در دولت یازدهم و دوازدهم اتفاق افتاد.تا آنجا که آمارها نشان می‌دهد، در مجموع تا پایان سال ۹۸ تولید بنزین با استاندارد یورو به روزانه ۹۱ میلیون لیتر و گازوئیل با استاندارد یورو به ۷۳ میلیون لیتر رسیده است.ظرفیت تولید بنزین ایران در ۴۲ سال گذشته در حالی بیش از ۸ برابر رشد داشته که ظرفیت تولید گازوئیل نیز ۵ برابر شده و از ۲۵ میلیون لیتر سال ۵۷ به ۱۲۰ میلیون لیتر در شرایط فعلی رسیده است. این در حالی است که ظرفیت تولید مازوت تنها ۷ درصد بیشتر شده و از ۴۳.۵ ملیون لیتر سال ۵۷ به ۶۴.۵ میلیون لیتر در سال جاری بالغ شده که نشان می دهد ‌کیفیت فرآورده های نفتی ایران بهبود چشمگیری را تجربه کرده اشت.

بلوغ صنعت پتروشیمی با پیروزی انقلاب

‌ایران از دهه ۴۰شمسی، با ساخت پتروشیمی شیراز وارد این عرصه شد. از آن زمان تا سال ۵۷ و پیروزی انقلاب، ‌ایران در مجموع ۶ مجتمع پتروشیمی احداث کرد که ظرفیتی ۳ میلیون تنی را به همراه داشت.

با پیروزی انقلاب و بعد از آن آغاز جنگ تحمیلی ۸ ساله، تمرکز منابع کشور بر مدیریت جنگ بود و بعد از آن نیز بازسازی خرابی‌های ناشی از جنگ در دستور کار قرار گرفت.

در میانه دهه ۷۰ شمسی، توجه به توسعه پتروشیمی‌ها دوباره در دستور کار قرار گرفت و همین موضوع زمینه را برای جهش اول پتروشیمی فراهم کرد.جهش اول صنعت پتروشیمی از سال ۱۳۷۶ با ایجاد زیرساخت‌های مناسب به‌ویژه در دو منطقه عسلویه و بندرامام و با بهره‌گیری حداکثری از شرایط مساعد بین‌المللی ایجادشده در آن سال‌ها، آغاز شد.در جهش اول صنعت پتروشیمی ۵۹ طرح که عمده آنها در دولت‌های هفتم و هشتم آغاز شد، با ظرفیت ۴۲.۵ میلیون تن و ارزش تولید محصولات نهایی معادل ۱۰ میلیارد دلار به بهره‌برداری رسید و با پایان این جهش، ظرفیت تولید محصـولات پتروشیمی کشور به بیش از ۵۶ میلیون تن و ارزش محصولات نهایی تولیدی این صنعت (بر پایه قیمت های سال ۱۳۹۵) به ۱۱ میلیارد دلار رسید.از آن زمان تا سال ۹۲، اگرچه دسترسی به درآمدهای نفتی بالا بود اما ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی تغییر محسوسی نداشت و بیشتر طرح ها یا نیمه کاره رها شده بودند و یا پیشرفت محدودی داشتند.

رشد ۴۴ برابری تولید پتروشیمی با تحقق جهش سوم

از سال ۹۲ و با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، تکمیل طرح‌های نیمه‌کاره پتروشیمی در اولویت کاری دولت یازدهم قرار گرفت. ۶۷ طرح پتروشیمی نیمه‌کاره اولویت‌بندی و ۴۳ طرح در قالب جهش دوم صنعت پتروشیمی در نظر گرفته شد تا با اجرای این طرح‌ها تا پایان سال ۱۴۰۰ تعداد مجتمع‌های پتروشیمی کشور به ۸۳ مجتمع و ظرفیت تولید صنعت به سالانه ۱۰۰ میلیون تن، طبق اهداف برنامه ششم توسعه برسد و درآمد ۲۵ میلیارد دلاری را برای کشور به همراه داشته باشد.۱۶ طرح پتروشیمی تا پایان سال ۹۸ به بهره‌برداری رسید تا تعداد مجتمع‌های پتروشیمی کشور به ۵۶ مجتمع، ظرفیت صنعت پتروشیمی به سالانه ۶۶ میلیون تن و حجم سرمایه‌گذاری انجام‌شده در صنعت پتروشیمی به ۵۳ میلیارد دلار در سال ۹۸ برسد.

برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری از ۱۷ طرح از ۲۷ طرح باقیمانده جهش دوم صنعت پتروشیمی تا پایان سال ۹۹ در شرایطی انجام شد که تحریم‌ها علیه ایران هر روز ابعاد گسترده‌تری می‌یافت. این طرح‌ها در مجموع ۲۵ میلیون تن به ظرفیت صنعت پتروشیمی خواهند افزود و در پایان این سال، ظرفیت صنعت پتروشیمی به سالانه ۹۱ میلیون تن خواهد رسید. مجموع سرمایه‌گذاری انجام‌شده برای این ۱۷ طرح، ۱۱.۵ میلیارد دلار است. تا کنون نیز آنگونه که وزیر نفت گفته ۱۱ طرح پتروشیمی در سال جاری افتتاح شده و ظرفیت فعلی این صنعت ۸۰ میلیون تن در سال است.

با توجه به افزایش انواع خوراک‌هایی که از پالایشگاه‌های گازی پارس جنوبی و دیگر طرح‌های در دست اقدام وزارت نفت به‌دست آمده و می‌آید، در حال حاضر ۲۸ طرح مصوب در قالب جهش سوم صنعت پتروشیمی تعریف شده و در حال اجراست.

طرح‌های جهش سوم صنعت پتروشیمی پویا است و ممکن است طرح‌هایی تغییر کنند یا جابه‌جا شوند. با تحقق جهش سوم صنعت پتروشیمی، ظرفیت این صنعت به بیش از ۱۳۳ میلیون تن در سال با درآمد ۳۷ میلیارد دلاری خواهد رسید و ایران در تولید محصولات پایه در خاورمیانه به جایگاه نخست دست خواهد یافت.با توجه به این اعداد مشخص می شود که ایران در سال‌های بعد از انقلاب توانسته رشدی ۲۶ برابری را در ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی رقم بزند. رشدی که تا پایان سال ۱۴۰۴ با تحقق جهش سوم پتروشیمی، به ۴۴ برابر می‌رسد.

توسعه پارس جنوبی؛ نقطه عطف صنعت گاز ایران

در حالی که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ظرفیت پالایش گاز در کشور روزانه ۳۶ میلیون متر مکعب بوده که این رقم در ۴۲ سال گذشته رشدی ۲۸ برابری داشته و به بیش از هزار میلیون متر مکعب در روز رسیده است.

صنعت گاز آنگونه که وزیر نفت نیز پیش از این عنوان کرده بود، ‌صنعتی است که در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی توسعه پیدا کرده است.تا پیش از انقلاب، میادین گازی کشور مورد بهره‌برداری قرار نگرفته بود و تنها بخشی از گازهای همراه نفت جمع‌آوری می‌شد و به مصرف می‌رسید.در آن زمان، بیشتر گازهای همراه نفت به عنوان عامل مزاحمی برای تولید به شمار می‌رفت که راهی مشعل‌هایی می‌شد که با ورود به مناطق نفتی به چشم می‌خورد.بعد از انقلاب اما توسعه صنعت گاز مورد توجه جدی وزارت نفت قرار گرفت. گاز همراه نفت دیگر نه تنها عاملی مزاحم نبود بلکه به عنوان سوختی پاک و خوراک صنعت پتروشیمی مورد استفاده قرار می‌گرفت. با این حال نقطه عطف توسعه صنعت گاز در کشور را باید همزمان با توسعه میدان مشترک پارس جنوبی در اوایل دهه ۸۰ شمسی دانست.آغاز برداشت گاز از این میدان مشترک باعث شد تا گازرسانی به مناطق مختلف شهری و روستایی و همچنین صنایع و نیروگاه‌ها افزایش پیدا کند.

با افزایش تولید از پارس جنوبی و دیگر میادین گازی کشور، به تدریج تولید گاز ایران افزایش پیدا کرد و در حالی که تا پیش از انقلاب تنها ۳۶ میلیون متر مکعب گاز در کشور تولید می‌ شد، این رقم اکنون به بیش از یک میلیارد متر مکعب رسیده و ایران را در جایگاه سوم جهان از نظر تولید گاز قرار داده است.

سهم ۶۵ درصدی گاز در سبد سوخت کشور

در این میان دولت تدبیر و امید نقش ویژه‌ای دارد تا آنجا که در این دولت، تنها برداشت گاز از پارس جنوبی رشدی ۲.۵ برابری را تجربه کرده است و ایران در هفته گذشته توانست ۶۹۰ میلیون متر مکعب گاز تنها در یک روز از این میدان برداشت کند که رکورد بی‌سابقه‌ای به شمار می‌رود. علاوه بر افزایش ظرفیت تولید گاز که در ۴۲ سال گذشته رشدی ۲۸ برابری (۲۷۰۰ درصدی) داشته، ظرفیت روزانه انتقال گاز نیز برای جلوگیری از حبس گاز در مبادی تولید بیشتر شده و اکنون ۹۰۰ میلیون مترمکعب انتقال گاز نیز در کشور وجود دارد.با این اقدامات در حال حاضر گاز سهمی ۶۵ درصدی در مجموع سبد سوخت ایران دارد. تا آنجا که روزانه گازی معادل ۵ میلیون بشکه نفت خام در کشور به مصرف می‌رسد که نشان‌دهنده شدت بالای مصرف انرژی در کشور است.این در شرایطی است که اگر تنها سهم گاز را در سبد سوخت‌های هیدروکربوری کشور بسنجیم سهم آن چیزی حدود ۷۲ درصد می‌شود.

تحقق عدالت اجتماعی با توسعه گازرسانی روستایی

در این میان،‌گازرسانی به روستاها و شهرها در مقایسه با سال ۵۷ قابل توجه است. در سال ۵۷، تنها ۹ شهر به گاز طبیعی دسترسی داشتند که این عدد اکنون به هزار و ۱۹۹ شهر افزایش پیدا کرده است. در حال حاضر بیش از ۹۸ درصد از جمعیت شهری کشور به شبکه گاز دسترسی دارند.گازرسانی به روستاها اما کارنامه درخشان تری دارد.  در حالی که ۳ روستا تا پیش از انقلاب به شبکه گاز متصل بودند،‌این عدد حالا به ۳۲ هزار و ۳۴۸ روستا افزایش پیدا کرده است تا ۸۲ درصد از جمعیت روستایی ایران گازرسانی شده باشند.گازرسانی روستایی البته بیش از هر چیز به ابتکار عمل دولت تدبیر و امید و مجلس وقت باز می گردد که با تصویب بند ق در لایحه بودجه سال ۹۳،‌امکان استفاده از منابع مالی حاصل از صرفه جویی در مصرف سوخت مایع را فراهم کرد.این مصوبه باعث شد تا ۱۴ هزار روستایی که تا پیش از دولت تدبیر و امید به شبکه گاز وصل شده بودند حالا با رشدی بیش از ۱۲۰ درصدی به ۳۲ هزار روستا برسد.

در کنار گازرسانی به روستا ها و شهرها،‌نیروگاه ها نیز مغفول نبوده اند و ۱۸ نیروگاهی که در ابتدای انقلاب به شبکه گاز متصل بودند حالا به ۸۵ نیروگاه رسیده اند.همچنین ایران در این سال ها توانسته صادرات گاز را نیز توسعه دهد و حالا با ۴ کشور همسایه شامل ترکیه،‌ جمهوری آذربایجان، عراق و ارمنستان قرارداد تجارت گاز دارد.