اقتصاد ایران در سال های گذشته فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده است. تشدید فشار و تحریم‌های خارجی به همراه برخی نواقص ساختاری و البته سومدیریت ها، سبب شده تا شاهد سخت شدن وضعیت معیشتی و البته تضعیف بعضی شاخص های اقتصادی مهم در کشورمان باشیم. موضوعی که در آمارهای مرتبط با تورم، بیکاری، نرخ طلا و ارز، کسری بودجه، رشد و توسعه اقتصادی، جذب سرمایه گذاری و غیره، قابل مشاهده بوده است.
با این همه، یکی از مسائلی که همگان باید به آن توجه داشته باشند این است که اقتصاد، صرفا با کارآمدی در حوزه معادلات اقتصادی به نقطه بهبود نمی رسد و تحت تاثیر دیگر مولفه ها نیز است. در این میان، یکی از موضوعاتی که از اثرگذاری مستقیم بر شاخص های اقتصادی برخوردار می باشد، موضوعات زیست محیطی است. این روزها شاهد انتشار یک آمار قابل تامل درباره بحران فرونشست زمین در ایران بوده ایم که در نوع خود می تواند ایجادکننده چالش های گسترده ای در آینده ای نه چندان دور برای کشورمان باشد.
گزارش ها حاکی از این هستند که نرخ فرونشست زمین در جهان سالانه ۵ سانتی‌متر است. در حالی که این رقم برای تهران در سال گذشته ۲۰سانتی متر بوده و اکنون با جهشی ۱/۵ برابری به ۳۱ سانتی‌متر(سالانه) رسیده است. شواهد نشان می دهند که جنوب شرق تهران میزبان بیشترین میزان فرونشست زمین است. نرخ فرونشست زمین در استان های کرمان و البرز به مراتب بالاتر از تهران است و گزارش‌ها نشان می دهند که سالانه به ترتیب ۴۰ و ۳۵ سانتی متر است. آمارهای حاکی از این هستند که استان های تهران، اصفهان، البرز و کرمان، در کانون فرونشست زمین در ایران قرار دارند. نکته قابل تامل اینکه این استان ها چیزی در حدود۴۰ درصد از کل جمعیت ایران را در خود جای داده اند. تقریبا اغلب صاحب‌نظران معتقدند که محرک اصلی فرونشست زمین، کاهش سطح آب های زیرمینی است. با این همه، پدیده فرونشست زمین، در نوع خود با ۴ آسیب جدی برای اقتصاد ایران همراه است که توجه به آن ها از اهمیت راهبردی برخوردار است.
۱: آسیب به ساختمان ها و زیرساخت های کشور
فرونشست زمین می‌تواند خسارت‌های جدی به زیرساخت‌ها وارد کند. این پدیده باعث ایجاد شکاف و ترک در ساختمان‌ها، خیابان ها و پل‌ها می‌شود. در برخی مناطق شهری، این آسیب‌ها نه تنها منجر به خطر افتادن ایمنی شهروندان می شود، بلکه هزینه‌های زیاد برای تعمیر و نگهداری را نیز به همراه دارد. کافی است توجه داشته باشیم برخی گزارش ها حاکی از این هستند که در تهران، فرونشست زمین تا عمق ۲ متر در بعضی مناطق گزارش شده است.
۲: تضعیف کشاورزی و کاهش حاصلخیزی خاک
فرونشست زمین به طور مستقیم بر کشاورزی تاثیر می‌گذارد. نشست زمین باعث کاهش حاصلخیزی خاک و کاهش کیفیت و کمیت تولیدات کشاورزی می‌شود. این وضعیت به کشاورزان فشار وارد کرده و هزینه‌های تولید را افزایش می‌دهد. ترکیب این موضوع با بحران کم آبی، می تواند شدت خسارت ها به بخش کشاورزی ایران را تشدید کند. نکته قابل تامل اینکه همانطور که پیشتر هم گفته شد، بحران کم آبی و استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی، بیش از پیش بحران فرونشست زمین در ایران را جدی می کند. مطابق گزارش‌های وزارت جهاد کشاورزی ایران، در مناطق متاثر از فرونشست، میزان تولید محصولات کشاورزی تا ۳۰ درصد کاهش یافته است. تنها در دشت مرودشت استان فارس، فرونشست زمین منجر به کاهش ۴۰ درصدی سطح تولید محصولات کشاورزی و خشک شدن چاه‌های آبیاری شده است.
۳: اثرگذاری منفی بر محیط زیست و تنوع زیستی
فرونشست زمین علاوه بر آسیب به زمین‌های کشاورزی، می‌تواند اثرات مخربی بر اکوسیستم‌های طبیعی بگذارد. تغییرات در سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش منابع آبی می‌تواند منجر به خشک شدن تالاب‌ها، رودخانه‌ها و دیگر زیستگاه‌های طبیعی شود و تهدیدی جدی برای تنوع زیستی باشد. به عنوان مثال در تالاب هامون، به دلیل کاهش سطح آب و فرونشست زمین، زیستگاه‌های طبیعی تخریب شده و ۵۰ درصد از تالاب‌های ایران در دهه‌های اخیر به دلیل این پدیده دچار آسیب‌های جدی شده‌اند. این وضعیت تهدیدی برای گونه‌های جانوری و گیاهی در این مناطق است. این شرایط نه فقط در حوزه زیست محیطی، بلکه برای عرصه اقتصادی کشور و مثلا حوزه ای نظیر صنعت گردشگری هم حامل تبعات منفی است. در عین حال، اوج گیری چالش های زیست محیطی، با طیف متنوعی از خسارت های اقتصادی و انسانی در دیگر حوزه ها نیز همراه است.
۴: ایجاد خطرات جانی برای انسان ها
فرونشست زمین می‌تواند به طور مستقیم تهدیدی برای جان انسان‌ها باشد. نشست شدید زمین می‌تواند باعث تخریب ساختمان‌ها و ایجاد شکاف‌های خطرناک در سطح زمین شود که به ویژه در مناطق پرجمعیت ممکن است منجر به حوادث و حتی تلفات انسانی شود. از یاد نبریم که ۴۰ درصد از جمعیت ایران اکنون به نحوی جدی با پدیده فرونشست زمین و تبعات منفی آن دست به گریبان هستند. طبق گزارش‌های سازمان مدیریت بحران ایران، در سال‌های اخیر، بیش از ۵۰۰ نفر به دلیل فرونشست زمین در مناطق مختلف کشور جان خود را از دست داده‌اند. چالشی که در صورت برخورد منفعلانه با اصلِ مشکل، در سال های آتی می تواند تشدید شود و مشکلات بیشتری را برای شهروندان ایجاد کند.
تشدید بحران فرونشست زمین، می تواند روند مهاجرت دسته جمعی از برخی مناطق را تشویق کند و این مساله به خودیِ خود از منظر اقتصادی، برای ایران چالش های جدی را ایجاد می کند. بگذریم که جابجایی می تواند صرفا هم محدود به انسان ها نباشد و خیلی از صنایع و فعالیت های اقتصادی نیز مجبور به جابجایی و یا تعطیلی شوند.
منبع: الف
